PTSS en trauma - Het bittere erfgoed van pesten en buitensluiten-deel-1

Pesten en buitensluiten – is niet grappig of zo.

Ben jij weleens gepest?

Misschien word je nog steeds gepest of heb je dit op je werk meegemaakt en ken je hierdoor de gevolgen van pesten en buitensluiten?

Lees dan vooral verder.

INLEIDING

Ben je weleens gepest en buitengesloten? Misschien word je nog steeds wel gepest en buitengesloten? De gevoelens van verwarring, onrecht, onmacht, je alleen voelen in de situatie en de eenzaamheid komen je dan vast bekend voor. Pesten en buitensluiten is niet grappig of zo.

Buitensluiten, meidenvenijn, (cyber)pesten op online platforms en zelfs in tv-series bijvoorbeeld Expeditie Robinson, Bondgenoten, sociaal buitensluiten, treiteren, roddelen, schelden – welke benaming we er ook aan geven, het komt allemaal op hetzelfde neer. Het gebeurt op school, op de werkvloer, in families, in vriendengroepen, bij de voetbal en tennisvereniging, in allerlei vormen op sociaal media en om aan te geven dat leeftijd er niet toe doet, het gebeurt zelfs op hoge leeftijd in het verzorgingstehuis.

Ik heb gekozen om dit uitgebreide tweedelige artikel hierover te schrijven, omdat ik vanuit de praktijk nog teveel onbekendheid zie over de ernstige gevolgen van gepest en buitengesloten worden, dat het verband met hooggevoeligheid (HSP) niet gemaakt wordt en ik regelmatig zie dat men op latere leeftijd deze zwarte bladzijde tevergeefs probeert te vergeten.

Dit artikel verkent de impact van pesten en buitensluiten op verschillende leeftijdsgroepen, waarbij de nadruk ligt op de ziekmakende verbinding die ik vanuit de praktijk zie tussen HSP bij kinderen, jongvolwassenen en volwassenen <> pesten/buitensluiten <> en het ontwikkelen van Posttraumatische Stressverschijnselen (PTSV) als gevolg van PTSS en trauma.

Zoals ik hierboven al heb aangegeven is dit geen grappig verhaal. Wanneer iemand gepest en buitengesloten wordt iemand diep geraakt en de ontstane verwondingen gaan niet vanzelf weg. Ik zie te vaak in de praktijk dat mensen in toevallig herinneren dat ze als onderdeel van hun levensverhaal ook nog gepest en buitengesloten zijn geweest, maar altijd hoopten dat dit geen invloed meer had op hun leven in het hier-en-nu. Wanneer men op latere leeftijd in herhaling gepest of buitengesloten is geweest is de uitwerking hiervan nog veel ernstiger. Wees je dan ook bewust van eventuele persoonlijke herkenning bij het lezen van dit artikel. De herkenning geeft je hopelijk ook eindelijk erkenning van je eigen situatie en waar je bent op je pad van herstel.

Bij jong en oud en nogmaals zeker bij HSP als onderdeel van iemands persoonlijkheid geeft langdurige traumatisering door pesten en buitensluiten, in vele gevallen Posttraumatische Stressverschijnselen. De invloed van pesten wordt zoals ik dit zie vanuit de praktijk dan ook zwaar onderschat – het is niet zomaar een kwestie van gepest worden en dat je je leven verder leeft zonder dat dit later consequenties heeft. Het wordt uiteindelijk verwarrend en leidt bij volwassenen zeer vaak tot (langdurig) ziekteverzuim en zelfs arbeidsongeschiktheid.

Ik wil hier ook bewust wegblijven bij een academische discussie of blootstelling aan pesten en buitensluiten waarbij het duidelijk gaat om het opzettelijk schade berokkenen aan anderen gescheiden moet worden van trauma. Een dergelijk kader wordt soms in de psychologie gebruikt om pesten, buitensluiten en interpersoonlijk trauma van elkaar te scheiden. Vanuit de praktijk kan ik stellen dat dit onderscheid geen waarde heeft voor hen die gespecialiseerde ondersteuning behoeven door het uiteindelijk ontwikkelen van Posttraumatische Stressverschijnselen.

ZIEKMAKENDE VERBINDING

Hooggevoeligheid wordt vaak afgekort als HSP en is in oorsprong ontwikkeld door de klinisch psycholoog dr. Elaine Aron. Zij beschreef voor het eerst de Highly Sensitive Person (HSP) en later de Highly Sensitive Person-High Sensation Seeker (HSP-HSS). Zij is baanbrekend geweest en is na vele jaren nog steeds actief met verder onderzoek.

Ongeveer twintig procent van alle mensen zijn anders gevoelig, ook wel hooggevoelig (HSP) genoemd - waarvan nog eens ongeveer een kwart van alle HSP's - Highly Sensation Seeker (HSS) is. Er is een tijdje academische discussie geweest of er onderscheid gemaakt moest worden tussen hooggevoeligheid en hoog sensitiviteit. Na een aantal jaren heeft men besloten dit onderscheid niet meer te maken.

Zoals het vaak gaat bij dergelijke academische discussies, was al snel duidelijk dat dit de communicatie, hulp en ondersteuning die hard noodzakelijk zijn voor de HSP-gemeenschap niet ten goede kwam en dat is natuurlijk waar het hier om moet gaan – om de kinderen, jongvolwassenen, volwassen en ouderen die het hier betreft. Ik heb eerder geschreven over de algemeen bestaande relatie tussen hooggevoeligheid, trauma en PTSS.

De HSP heeft deze kenmerkende andere gevoeligheid als onderdeel van hun persoonlijkheid – je ontmoet daardoor dus ook nooit twee gelijke HSP's. Wel zijn er overeenkomstige kenmerken in de opbouw van de persoonlijkheid van een HSP.

Zo hebben zij bijvoorbeeld in de basis een anders werkend zenuwstelsel dan de rest van de mensen (de tachtig procent). Ze hebben een andere, rijkere waarneming (zien, horen, ruiken, voelen, proeven meer), hebben een intensere verwerking en beleving van die waarnemingen en tot slot ook nog eens een intensere reactie op dat wat waargenomen wordt. Daarnaast zijn de meeste HSP’s gezegend met een zeer sterk geheugen.

Voor mij bestaat er vanuit de praktijk een sterk verband tussen HSP <> (herhaaldelijk) trauma <> Posttraumatische Stressverschijnselen als gevolg van PTSS. Aanvullend wil ik hier in deze context de ziekmakende driehoek verbinding tussen HSP <> Pesten/buitensluiten <> Posttraumatische Stressverschijnselen als gevolg van PTSS aan toevoegen.

Net als bij narcisme (toxische persoonlijkheid), zoekt de pester de HSP uit als doelwit voor het pesten, juist vanwege zijn of haar kenmerkende gevoeligheid. HSP-kinderen, jongvolwassenen en volwassenen zijn altijd op zoek naar verbinding, zelfs met hen die hen afwijzen en (uitdrukkelijk) geen verbinding met hen willen. Hun complexe associatieve denken en gelijktijdig hun continue vrees voor afwijzing (afwijzing gevoeligheid), het vanuit trauma’s ontstane behagen (‘pleasen’) van anderen om erbij te mogen horen, veroorzaakt een ziekmakend spel, waarvan degene die pest, baas en meester manipulator is.

Wanneer ik de term hooggevoeligheid hier gebruik gaat het mij uitdrukkelijk niet om het HSP-etiket, maar om de ernstige belasting die ontstaat voor iemand die onbewust hooggevoelig is en die desondanks probeert met alles mee te doen om er maar bij te kunnen horen. Een onmogelijke opgave want men kan nooit zoals de tachtig procent worden, omdat men een andere waarneming heeft en dit mag ook nooit een gedwongen doel worden. Helaas zijn systemen (inclusief organisaties) afgestemd op de tachtig procent en het is dan ook niet vreemd dat je je als HSP sowieso al behoorlijk buitengesloten kunt voelen door een afstemming op een type mens die je niet bent en ook niet kunt worden …

HSP is met nadruk geen ziekte, geen afwijking, maar wel een heel belangrijk aspect van iemands persoonlijkheid. HSP hebben bijvoorbeeld bijzondere (creatieve) eigenschappen en een vorm van complex associatief denken wat anderen niet kunnen begrijpen, niet kunnen voorstellen en ook niet kunnen leren. De zintuiglijke openheid van de HSP betekent dat de HSP dagelijks rekening moet houden met zijn of haar energiebalans – vooral om niet overprikkeld te raken door informatie/stimuli of zelfs zoals bij HSP-HSS zelfs overbelast kan raken door onderprikkeling.

PESTEN

Laten we allereerst maar beginnen met wat pesten eigenlijk is (en vooral wat het niet is). Pesten is voor heel veel mensen lastig te omschrijven, maar het is een vorm van herhaaldelijk en opzettelijk agressief gedrag gericht op het schaden of intimideren van iemand die als kwetsbaar en gevoelig wordt gezien. Het gaat vaak om iemand die door de rest van de groep als zwakker wordt gezien.

Pesten is geen grapje, geen ongelukje, er ging niet een keer iets zomaar fout onderling. Voor alle duidelijkheid, pesten kan alleen voortduren in een omgeving omdat dit toegelaten wordt door de leiding van de omgeving waar gepest wordt.

Het uitblijven van actie ligt nooit bij degene die gepest wordt – dit zou veel te veel gevraagd zijn van iemand in een dergelijk kwetsbare en bedreigende positie (kind, jongvolwassene of volwassene). Nee, degene die gepest wordt ervaart de omgeving als onveilig, voelt zich verlaten en ook nog eens buitengesloten door het leiderschap van de omgeving waar gepest wordt. De ernst en de duur van het pesten en buitensluiten zijn kwalificerend voor de mate van impact die dit later op iemand heeft.

Dat pesten gebeurt lijkt een gegeven en voort te komen uit het sociaal samenzijn van een groep mensen in een bepaalde omgeving – dat pesten echter voortduurt en zich traumatisch kan nestelen in een kind, jongvolwassene, volwassene, heeft te maken met het gebrek aan buffer. De sociale steun ontbreekt vanuit het leiderschap, de directe familie, vrienden of zelfs bij professionals.

Ik zie regelmatig dat het als een soort van normaal wordt gevonden dat er in een bepaalde omgeving gepest en buitengesloten wordt – het lijkt er haast bij te horen tegenwoordig. Maar mensen die dit vinden moeten vooral dit artikel verder lezen – wellicht geeft deze informatie dan toch aanvullende inzichten. Ten eerste dat het nooit normaal gevonden moet worden dat er gepest en buitengesloten wordt!

Het sociale isolement wat hierdoor ontstaat leidt tot het terugtrekken uit sociale interacties vanwege angst, schaamte en bezorgdheid. Eenzaamheid en een gevoel van verlatenheid, uitzichtloosheid en een hopeloos gevoel van vastzitten gaat een hoofdrol spelen in de dag en dit speelt mee in het ontwikkelen van chronische stress en Posttraumatische Stressverschijnselen.

De blootstelling aan pesten is voor hen die het willen zien, zichtbaar. De langetermijneffecten zeker niet. De verschijnselen worden allereerst gecamoufleerd door allerlei coping mechanismen! De stelselmatige buitensluiting, het kleineren, het gevoel van afwijzen door niet gehoord en niet gezien te worden, het lichamelijke en/of psychologische geweld, het ongewenst grensoverschrijdend gedrag – alles leidt tot een staat van herhaaldelijke traumatisering.

Een traumatisering die niet alleen verminderd zelfvertrouwen geeft, maar de chronische stress wordt uiteindelijk giftig voor het lichaam en is dan niet meer menselijk te hanteren. Niet voor een kind, een jongvolwassene, een volwassene of iemand op hoogbejaarde leeftijd, maar ook zeker niet voor mensen in hun directe omgeving.

De hulpeloosheid die iemand voelt die gepest wordt heeft met name te maken met het gevoel van onontkoombaarheid – degene die gepest en buitengesloten wordt ervaart pesten als onontkoombaar, waarbij men persoonlijke weerbaarheid verliest (mentaal en fysiek) doordat hij of zij geen controle meer ervaart over de eigen omgeving en hierdoor geen uitweg meer ziet.

Het gevoel van hulpeloosheid en radeloosheid manifesteert later als automatische, reflexmatige en vooral oncontroleerbare, ongewenste gedragingen – Stressreacties in de vorm van Posttraumatische Stressverschijnselen. Er ontstaat een vastzittend patroon van stressreacties waarbij de traumatische gebeurtenissen een kenmerkend effect van gebrek aan controle geven – uiteindelijk verliest iemand alle perspectief en ziet men ook de zinvolheid van het leven niet meer! Alles wordt donker, zwart en onveilig …

Pesten en buitensluiten zijn ernstige problemen die niet alleen leiden tot emotioneel leed en psychologische gevolgen, maar ook tot langdurige traumatische effecten bij hen die hieraan blootgesteld zijn. We zien nu de nare en langetermijngevolgen van de afgelopen jaren, toen bepaalde groepen mensen gedwongen geen sociaal contact meer met elkaar mochten hebben.

BUITENSLUITEN

Buitensluiten wil zeggen dat iemand er niet bij hoort en dat hij of zij daardoor buitengesloten wordt. Hij of zij wordt dan bewust uitgesloten van de groepsactiviteiten. Buitensluiten gaat altijd om macht en manipulatie – macht over de ander die er dan door selectie niet (meer) bij mag horen. Iedereen kent wel eigen situaties waarbij men het gevoel kreeg er niet bij te horen. Dit is zeker niet alleen maar uitdagend en kwellend voor kinderen, ook bij volwassenen is dit helaas een veelvoorkomend probleem.

Wanneer wij ons buitengesloten en dus niet geaccepteerd voelen is onze eerste onbewuste reactie er een van pijn. Een pijn die niet te onderscheiden is van lichamelijke (fysieke) pijn. Vanuit dit inzicht is het eigenlijk wel logisch dat iedereen altijd onbewust bezig is om dit te vermijden. En toch is er een groep mensen, zij die anders gevoelig (hooggevoelig-HSP) zijn, die de impact van deze pijn nog veel meer voelt dan anderen, zelfs wanneer het pesten en buitensluiten gebeurt met anderen in hun omgeving. Ik kom hier later in het artikel verder op terug.

Sommige professionals menen te vinden dat pesten erger is dan buitensluiten. Anderen vinden juist dat buitensluiten de meer ernstige vorm van pesten is, want uiteindelijk valt iemand volledig buiten de groep. Hoe dan ook, dit vind ik ook weer een meer academisch psychologische discussie die niets bijdraagt aan passende ondersteuning voor hen die dagelijks onder de gevolgen gebukt gaan.

Vanuit de praktijk zie ik dat pesten en buitensluiten allebei zeer traumatiserend zijn, waarbij opgemerkt kan worden dat deze haast niet van elkaar te scheiden zijn. Pesten leidt, ernstig genoeg, vaak tot gevoelsmatig buitensluiten – Iemand weren, boycotten, uitsluiten, op welke basis dan ook onderscheiden, verwijderen en maken dat die persoon er niet meer bij hoort, allemaal vormen van buitensluiten!

Er wordt door velen veel te vaak verstandelijk en analytisch naar dit onderwerp gekeken – en dat bij iets waar gevoel en bedreigde gevoelens zo centraal zouden moeten staan. We hebben dit allemaal rondom ons zien ontstaan in die vreselijke tijdsperiode 2020-2022.

Nu we een tijd verder zijn, komt steeds meer naar buiten wat de ernstige mentale belasting op de lange termijn kan betekenen voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen die tijdens die bewuste 2020-2022 periode niet meer met elkaar mochten omgaan.

Wat er toen gebeurd is in de maatschappij was zo sociaal ontwrichtend dat de gevolgen nog steeds niet in statistieken weer te geven zijn. Langzaamaan begint duidelijk te worden, en wel allereerst en vooral bij jongeren, dat zij op allerlei manieren, nog steeds grote belasting ondervinden van die tijd.

De groepsdruk die ontstond op school, in families, in vriendengroepen, in organisaties, in verenigingen dreef mensen tot acties die men totaal als individu niet wilde en alleen ook nooit gedaan zou hebben. Toch ging men ondanks innerlijk verzet en op basis van een mede collectief gecreëerde angst, uiteindelijk mee in het verzoek van de groep.

Men bezweek als het ware voor de druk van de groep – men kon de pijn van een toekomstperspectief waarbij men er niet (meer) bij zou horen, publiekelijk belachelijk gemaakt zou worden en eventueel zelfs buitengesloten zou worden niet aan. Men deed er (onbewust) alles aan om deze pijn te vermijden.

Ik heb die periode toen een “PTSS en trauma vergrootglas genoemd”, juist vanwege die polarisatie en de ziekmakende uitwerking op hen die al belast waren met eerdere ervaringen van pesten en sociaal buitengesloten worden.

Dit is niet alleen terug te vinden in verhoogde cijfers van zelfdoding bij jongeren, maar ook in de ernstige traumatische effecten die dit alles heeft gegeven door de afscheidingen (groepen) die destijds zijn ontstaan. Was je nu wel of niet bij de juiste groep, met andere woorden, hoorde je er toen nu wel of niet bij? Het werd en is voor velen nog steeds alsof men in een Bijbelse gelijkenis getrokken werd.

Jongeren die ergens wel aanvoelden dat het niet 'normaal' was toen en die tijdens hun belangrijke formatieve jaren verteld werden dat ze zich, maar niet zo moesten aanstellen met wat er gebeurde. Ook hier ging het weer niet om bedenken en doen, maar om emoties en voelen! Vooral voor de HSP die het onrecht van toen zo messcherp aanvoelde, deed het niet alleen toen pijn, het geeft nog steeds pijn. De herinnering doet pijn door de rouw die ontstaan is om wat niet geweest is. Bijvoorbeeld oma niet meer kunnen bezoeken, zelfs niet toen ze overleed, niet naar die lieve oom op bezoek mogen, etc.

Afstand van elkaar moeten houden en elkaar niet eens meer mogen aanraken was onderdeel van de uitwerking van de polarisering en de zware zwarte deken die er gevoelsmatig voor velen over die tijd hing en voor velen nog steeds. Want, ik hoor vaak in de praktijk dat men doorgegaan is, maar de uitwerking hiervan gaat niet vanzelf weg en doorgaan betekent vaak door weerstanden heen breken met alle gevolgen van dien.

Mensen zijn sociaal en willen altijd graag bij een groep behoren. Deze behoefte hebben wij al heel lang en gezien vanuit onze voorouders was dit ook een hele logische en praktische keuze in de gegeven omstandigheden. Het was toen onmogelijk om in je eentje te overleven, dus deelnemen aan een groep betekende dagelijks het verschil tussen leven en dood.

Ook al zien de meesten van ons dit misschien niet meer direct zo, het gevoel om gezien te worden en erbij te horen hebben we onbewust allemaal – de een echter wel veel sterker dan de ander (HSP). Dit erbij horen wordt van generatie op generatie genetisch overgedragen en gaat heel ver. De uitwerking van de omgeving, zo weten we nu vanuit de epigenetica, heeft sterke invloed onze biologie en zelfs op onze genen (DNA).

En ook hier geldt weer dat juist zij die hooggevoelig (HSP) zijn hierdoor ernstiger door belast zijn. Zij kunnen de kwetsende woorden en de letterlijke afstand van bijvoorbeeld partner, vriendjes, vriendinnetjes, vrienden, vriendinnen, collega’s, broers, zussen, opa, oma, voetbal teamleden, tennisclub leden en hun boze blikken nog pijnlijk in hun herinnering zien.

NIET LEEFTIJDSGEBONDEN

Pesten en buitensluiten is zeker niet altijd kinderspel en kan op alle leeftijden beginnen – op de peuterspeelzaal, op de kleuterschool, op de basisschool, op de middelbare school, tijdens vervolgopleidingen, op de universiteit, maar ook op het werk, bij sportclubs, bij verenigingen, bij vrijwilligersorganisaties – er is helaas geen omgeving die uitgesloten lijkt van het sociale uitwerpsel wat pesten en buitensluiten heet.

SCHOOL

Uit onderzoek onder jongeren, helaas niet beschikbaar voor (jong) volwassenen blijkt dat ruim vijftig procent van de ondervraagde kinderen wordt gepest of eerder is gepest.

Vijftien procent hiervan wordt nog steeds gepest en volwassenen zijn hiervan op de hoogte. Verreweg de meeste kinderen zeggen dat hun docent het niet in de gaten heeft. Twee tot drie leerlingen per klas zowel in het basisonderwijs als op de middelbare school …

Rekent u even mee, om hoeveel kinderen het hier gaat? Waar zijn de volwassenen in dit alles eigenlijk? Het gaat hier wel over kinderen, hè! Kinderen tijdens een tijd van sterke persoonlijke ontwikkeling, een tijd waarin ze hun sociale basis, hun sociale hechting aan het ontwikkelen en opbouwen zijn.

Voorbeelden van pesten op de basisschool:

• Persoonlijk pesten zoals uitgescholden worden, uitgelachen          worden, over hem of haar geroddeld worden, geduwd of                  gestompt worden, als laatste gekozen worden bij de gym,                niet uitgenodigd worden op feestjes, alleengelaten worden op het speelplein.
• Verder roddelen over en pesten met:
• Huidskleur.
• Sociale afkomst (armoede of juist rijkdom).
• Geadopteerd zijn.
• Gescheiden ouders.
• Bewust alleenstaande moeder.
• Overleden vader of moeder.
• Dat iemand niet goed kan lezen.
• Dat iemand niet goed kan rekenen.
• Dat iemand stinkt.
• Dat iemand zo snel huilt.
• Iemands haardracht.
• Type kleding (bijvoorbeeld wel of geen populaire merkkleding).
• Orthodontie (dragen van een beugel)
• Dragen van een bril of type brilmontuur.
• Ooraandoening, oogaandoening of andere lichamelijke condities.
• Haarkleur (bijvoorbeeld rood haar) en andere specifieke lichamelijke kenmerken.
• Wel of geen make-up en manier van dragen van make-up.
• Soort schoenen of laarzen (bijvoorbeeld wel of geen populaire merken).
• Iemands taalgebruik; stotteren, in het algemeen moeite hebben met het uitspreken van bepaalde letters en woorden, spreken met een accent.
• etc.

Op de middelbare school en de werkvloer komt daar meer dan op de basisschool ook nog eens cyberpesten bij, maar ook bijvoorbeeld geen vriendjes en vriendinnetjes hebben en geen partner kunnen krijgen voor een school(afscheid)feest. Er blijken tweemaal zoveel meisjes als jongens te maken te krijgen met blootstelling aan cyberpesten. Cyberpesten gaat zo ver als online bedreigingen, pesten, stalken en zogenaamde “Shame Sexting” – het verspreiden van naaktfoto’s of filmpjes van iemand of het dreigen hiermee.

Kinderen, jongvolwassenen en volwassenen die gepest en buitengesloten worden lopen compleet vast in hun hoofd met vragen als, “Ben ik vreemd?”, “Is er iets met mij aan de hand?”, “Ligt het misschien aan mij?”.

Het piekeren over dit soort vragen leidt tot angst en uiteindelijk tot paniek, omdat er door het uitblijven van heldere antwoorden geen uitweg meer gezien wordt. Velen hebben hierbij een grote mate van zelfkritiek, wat soms zelfs door hun directe omgeving bevestigd wordt en versterkt – de omgeving geeft duidelijke signalen dat ze er zelf aan hebben bijgedragen dat ze gepest en buitengesloten worden.

Aangezien dit eerst en vooral een machteloos intern gevecht is, ontstaat er een gevoel van alleen zijn, eenzaamheid en zelfs isolement. Het gevoel van isolement door het (onbewust) vermijden geeft dat men zich volledig aan hun lot overgelaten en waardeloos voelt. Kwetsbaar opstellen en om hulp vragen is door het uitblijven van antwoorden op de gestelde vragen niet aan de orde, want anderen, zo denkt men, blijken hier helemaal geen last van te hebben.

Wees alert en denk niet dat dit vanzelf wel overgaat bij je kind. Langdurig gepest en buitengesloten worden, geeft diepe wonden die wanneer er niets mee gedaan wordt, meegaan doen in alles wat er voor het kind na komt.

• Let vooral goed op je kind, maar in het algemeen ook op je mede klasgenoot, partner, collega – hoe gaat het met hem of haar?

• Wees alert bij signalen zoals slaapproblemen, nachtmerries, boosheid en het vermijden van bepaalde mensen of plaatsen.

• Let ook vooral op veranderingen in schoolprestaties, het regelmatig afwezig zijn van school, problemen met vrienden of vriendinnen, tot zelfs helemaal niet meer naar school willen gaan (schooluitval).

• Zoek tijdig deskundige en in Posttraumatische Stressverschijnselen gespecialiseerde professionele hulp en werk alleen met iemand waar je kind en jij je bij op jullie gemak voelen!

Druk op onderstaande afbeelding om naar het tweede deel van dit artikel te gaan.

In deel twee van dit artikel beschrijf ik uitvoerig over pesten en buitensluiten op het werk, maar ook hoe je een giftig klimaat herkent en wat ervoor stappen gemaakt kunnen worden om een omgeving vrij van pesten en buitensluiten te maken.

Ook dat de eerste rol bij preventie en het oplossen van pesten en buitensluiten weggelegd is voor leiderschap.

Verder hoe je herkent dat er Posttraumatische Stressverschijnselen (PTSV) als gevolg van PTSS en (herhaaldelijk) trauma door pesten en buitensluiten zijn ontstaan en natuurlijk hoe deze tijdelijke verwonding in een holistisch hersteltraject opgelost kan worden.